Năm 1945, tình hình thế giới và trong nước có những chuyển biến thuận lợi cho phong trào cách mạng ở Đông Dương. Trước nguy cơ thất bại hoàn toàn, ngày 09/3/1945, phát xít Nhật tiến hành đảo chính, thay thế thực dân Pháp cai trị Đông Dương. Tình thế cách mạng thay đổi, Đảng Cộng sản Đông Dương xác định kẻ thù trực tiếp, trước mắt của Nhân dân Đông Dương là phát xít Nhật và tay sai.

Ngày 12/3/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương ra Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, phát động cao trào kháng Nhật cứu nước.

Sau khi Nhật đảo chính Pháp, theo chủ trương của Trung ương Đảng, cũng như các địa phương trong cả nước, phong trào cách mạng ở Đắk Lắk nói chung, trên địa bàn Đắk Nông nói riêng bước vào thời kỳ tiền khởi nghĩa, đẩy mạnh cao trào kháng Nhật cứu nước, chuẩn bị mọi điều kiện tiến lên khởi nghĩa giành chính quyền.

Tại Đông Dương, sau khi Nhật Hoàng tuyên bố đầu hàng quân Đồng minh và Liên Xô, tinh thần quân đội Nhật suy sụp, chính quyền tay sai hoang mang cực độ. Thời cơ tổng khởi nghĩa đã đến. Trung ương Đảng và Ủy ban Mặt trận Dân tộc Giải phóng ra lệnh tổng khởi nghĩa toàn quốc, giành chính quyền về tay Nhân dân.

Ngày 14/8/1945, mặc dù chưa nhận được chỉ thị của cấp trên, Ban lãnh đạo lâm thời tỉnh Đắk Lắk triệu tập hội nghị chuẩn bị cho khởi nghĩa giành chính quyền trong tỉnh tại thị xã Buôn Ma Thuột. Hội nghị đã bầu Ban lãnh đạo khởi nghĩa; để bảo đảm cho khởi nghĩa thắng lợi chắc chắn và không đổ máu, Hội nghị chủ trương hai vấn đề lớn là tăng cường tuyên truyền, giác ngộ nhằm nắm chắc lực lượng bảo an binh, gấp rút chuẩn bị khởi nghĩa trên địa bàn toàn tỉnh, trước hết là ở những vùng trọng điểm, những đồn điền có phong trào cách mạng phát triển mạnh và cử người liên lạc đi Khánh Hòa xin cán bộ tăng cường cho Đắk Lắk và bàn cách phối hợp hành động.

Được tin Nhân dân huyện Vạn Ninh và một số xã miền Tây huyện Ninh Hòa - Khánh Hòa khởi nghĩa giành chính quyền, Tỉnh bộ Việt Minh Đắk Lắk quyết định tiến hành cuộc khởi nghĩa mở màn tại đồn điền Ca Đa vào tối 17/8/1945 và đã giành được thắng lợi. Đây là cuộc khởi nghĩa từng phần giành thắng lợi đầu tiên ở Đắk Lắk.

Tiếp đó, tại một số đồn điền khác trong tỉnh như đồn điền ở km số 07, 17, 24, 29, các cơ sở Việt Minh lãnh đạo công nhân và nông dân đứng lên khởi nghĩa giành quyền làm chủ, ra mắt Ủy ban Việt Minh. Đây là những cơ sở đầu tiên trong tỉnh giành chính quyền về tay Nhân dân lao động.

Ngày 19/8/1945, đoàn cán bộ miền xuôi tăng cường cho Đắk Lắk gồm các đồng chí Huỳnh Bá Vân, Đào Xuân Quý… về tới đồn điền Ca Đa và tin Khánh Hòa khởi nghĩa thắng lợi đã cổ vũ Nhân dân các đồn điền và các buôn, ấp trong tỉnh tiếp tục đứng lên giành chính quyền về tay Nhân dân. Chỉ trong ngày 19/8, được công nhân đồn điền Ca Đa hỗ trợ, chính quyền cách mạng được thành lập ở nhiều đồn điền và buôn, ấp từ km 49 đến km 03 trên đường 21 và dọc tỉnh lộ 8 từ Buôn Ma Thuột đi Mê Wal; đồn điền Ca Đa được chọn làm nơi đặt cơ quan lãnh đạo, chỉ đạo tổng khởi nghĩa trong toàn tỉnh.

15 giờ ngày 24/8/1945, cuộc mít tinh giành chính quyền diễn ra tại sân vận động thị xã Buôn Ma Thuột, quy tụ hơn 3.000 đồng bào các dân tộc Êđê, Gia Rai, Mnông và 500 lính bảo an binh, những người đã quay súng về với cách mạng. Đại biểu Mặt trận Việt Minh tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai phản động của phát xít Nhật và thành lập chính quyền cách mạng của Nhân dân lao động, kêu gọi các tầng lớp Nhân dân trong tỉnh ủng hộ chính quyền, tham gia xây dựng cuộc sống mới. Quần chúng hô vang các khẩu hiệu cách mạng: “Việt Nam hoàn toàn độc lập”, “Ủng hộ Việt Minh”, “Đả đảo phát xít Nhật”… Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tại thị xã thành công rực rỡ.

Tại các huyện và buôn trong tỉnh Đắk Lắk, trong đó có nhiều địa phương (nay thuộc tỉnh Đắk Nông), như: Đắk Mil, Đắk Song, Đắk R’Lấp, Krông Nô…, dưới sự lãnh đạo của cán bộ, hội viên Việt Minh, Nhân dân đã đứng lên giành chính quyền thắng lợi.

Ngày 23/8/1945, tại huyện lỵ Đắk Mil (Đức Lập cũ) trước cuộc mít tinh của đông đảo quần chúng Nhân dân, đại diện Mặt trận Việt Minh huyện tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai bù nhìn, thành lập Ủy ban cách mạng lâm thời.

Tại huyện Đắk R’lấp, Nhân dân các buôn nổi dậy tham gia mít tinh lớn tại Bu Prăng, do đồng chí Nguyễn Trọng Ba tổ chức chào cờ đỏ sao vàng và ảnh Bác Hồ, mừng Cách mạng tháng Tám thành công. Sau đó lần lượt mít tinh thành lập chính quyền cách mạng ở các tổng, đập phá tượng đài Hăng Ri Mét và dựng bia tưởng niệm N’Trang Lơng tại ngã ba biên giới.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công tại địa bàn Đắk Nông, Nhân dân các dân tộc trong tỉnh dưới sự lãnh đạo của Đảng và Mặt trận Việt Minh đã vùng lên làm chủ vận mệnh của mình, mở ra một thời kỳ mới trong lịch sử đấu tranh cách mạng của Nhân dân Tây Nguyên anh hùng. Mặc dù gặp nhiều khó khăn về điều kiện khách quan và chủ quan, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tại các địa phương trong tỉnh Đắk Lắk nói chung và địa bàn Đắk Nông nói riêng đã diễn ra đúng thời cơ và giành thắng lợi, góp phần vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 trong cả nước.

                                                         Đồng chí Nguyễn Hữu Khánh 

                                                    Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy

[1] Tài liệu tham khảo: Lịch sử Đảng bộ tỉnh Đắk Nông.